Deze Poolse queers wonen in een ‘lhbt-vrije zone’

Ze zijn er inmiddels al twee jaar, de zogeheten ‘lhbt*-vrije zones’ in Polen. Een stuk of negentig gemeenten, met name in Zuidoost-Polen, hebben ‘homopropaganda’ officieel de oorlog verklaard. De Europese Unie keurt af wat er op haar grondgebied plaatsvindt, maar dat lijkt nog geen zoden aan de dijk te zetten. intussen heeft een grote Poolse krant stickers uitgedeeld met de tekst ‘lhbt-vrije zone’, vallen duizenden hooligans pride-demonstranten aan en vindt de conservatieve pis-regering dat Brussel zich niet zo moet bemoeien met het katholieke Polen. Deze drie queers wonen in een 'lhbt-vrije zone'. 

Jakub Gawron (38) komt uit Rzeszów, is homo en activist en werkt als IT’er in de luchtvaart-industrie. Samen met twee activisten maakte hij de Atlas of Hate.

Hoe zijn de ‘lhbt-vrije zones’ tot stand gekomen?
“Eigenlijk en helaas is er niets nieuws onder de zon. Alleen heeft de regerende PiS-partij discriminatie in 2019 in officiële documenten verwerkt. Op basis van een verklaring van de stad Lublin in oost-Polen hebben zo’n negentig gemeenten resoluties aangenomen tegen een ‘lhbt-ideologie’. Wij zouden de duizend jaar oude traditie van baptisme in gevaar brengen voor kinderen. We zijn misschien geen persona non grata in deze zones, maar het is wel een manier om ons de mond te snoeren. Zo worden subsidies gekort, gelijkheidsmarsen verboden en progressieve niet-gouvernementele organisaties kunnen geen antidiscriminatielessen meer aanbieden op scholen. Deze campagne komt voor een groot deel uit de kokers van de ultraconservatieve organisatie ‘Ordo Iuris’ en de katholieke kerk. En de regering voert het met liefde uit.”

Zijn deze resoluties bindend?
“Nee, al wordt er amper van afgeweken, of het nu uit angst of overtuiging is. Een voorbeeld: als een vrouwelijke student Rainbow Friday – een campagne voor de acceptatie van lhbt's in Polen – wil organiseren, moet dat nu langs allerlei raden. Er is dan vast wel iemand die zal zeggen dat ze zich niet kuis kleedt en dus wordt er geen toestemming gegeven. Voor alle projecten en organisaties die ‘de waarde van familie en huwelijk ondermijnen’, wordt het je bureaucratisch en financieel zo lastig gemaakt, dat je je project maar beter kunt staken. Of de media worden ingeschakeld. En scholen die zich wél hard maken voor antidiscriminatielessen, kunnen alsnog de advocaten van Ordo Iuris op hun dak krijgen.”

Loop je anders door de straten van Rzeszów nu de stad ‘lhbt-vrij’ is?
“Ik voel me meer op mijn hoede omdat ik gelijkheidsmarsen organiseer en dus doelwit kan zijn. Ook heb ik het idee dat ik in de gaten gehouden word en mijn al bijzonder kleine comfortzone steeds kleiner wordt. Maar zolang de nationalistische staatsomroep mijn naam alleen publiceert zonder foto, voel ik me redelijk veilig op straat. In mijn werk ben ik veel bezig met kansberekening, dus dat zorgt ervoor dat ik het enigszins kan relativeren.”

Jij en twee vrienden hebben de Atlas of Hate gecreëerd, wat houdt dat in?
“Dit is een schematische weergave en database van alle anti-lhbt-resoluties in Polen, inclusief officiële documenten. Om het een beetje behapbaar te maken, hebben we er een kaart bij gemaakt. Zo wordt duidelijk hoe wijdverspreid en complex het fenomeen is. Afgelopen november is er tijdens een debat in het Europees Parlement ook gebruik van gemaakt. De kaart bleek een schot in de roos, deze kreeg onwijs veel media-aandacht. Mede daardoor heeft de EU de resoluties afgekeurd.”

Hoe reageren de autoriteiten eigenlijk op jullie kritiek?
“Ze worden razend als we ze wijzen op discriminatie. Ze zijn zogenaamd niet tegen een groep mensen, alleen tegen een ‘ideologie’. Maar die ideologie is in dit geval ons bestaan. Hoeveel kwaad bloed ons project daadwerkelijk heeft gezet, beginnen we nu pas te merken. We zijn door Ordo Iuris aangeklaagd, omdat we gemeenten een slechte naam bezorgen en ze van homofobie betichten. Nou zeg, hoe zouden we daar nu bij komen? Ze willen ons onzichtbaar maken.”

Ben je wel veilig?
“Ik probeer er niet te veel over na te denken, maar als mij iets ergs overkomt, zullen politie en aanklagers weinig moeite voor me doen. Als ik bijvoorbeeld doodsbedreigingen meld bij de politie, word ik genegeerd. Of ik krijg te horen dat ze de daders niet op hebben kunnen sporen, terwijl ik de persoonlijke gegevens van de daders met ze heb gedeeld. Dit mag gewoon, gezien hatecrimes op basis van seksuele oriëntatie niet expliciet vermeld staan in ons strafboek. Een jaar geleden deed ik aangifte tegen een stel twintigjarigen die publiekelijk hadden aangezet tot geweld: ze wilden met airsoftgeweren schieten op een gelijkheidsmars die ik samen met anderen organiseerde. De reactie van de politie was: ‘Met zulke wapens kun je geen buik openschieten’. Met andere woorden: waar maak je je druk om?”

Hoe zie je de toekomst? “Ik kan me goed voorstellen dat dit alleen maar erger wordt. Het begon met het tolereren van haatzaaien, nu hebben we het al over symbolische uitsluiting en lage straffen voor misdaden tegen minderheden – onze rechters voeren uit wat de regering wil. Geweld op grotere schaal tegen lhbt's lijkt niet ver weg. En dit wordt gevoed door nazi-achtige propaganda op TVP, de nationale tv-zender die in handen is van de regering. Een aantal dagen geleden kreeg een stel uit Lublin maar een jaar gevangenisstraf voor het voorbereiden van een terroristische aanslag op de gelijkheidsmars aldaar. Het OM veroordeelde ze alleen op het maken van explosieven, terwijl de bom die ze hadden gemaakt meerdere levens had kunnen eisen.”

Wat moet er gebeuren volgens jou?
“Wij zoeken nu naar internationale organisaties om ons te ondersteunen, zeker nu we als landverraders in rechtbanken moeten verschijnen. Veel Poolse steden hebben zustersteden in West-Europa; die banden worden in een aantal gevallen nu bevroren of verbroken. Dat lijkt goed, maar er zijn natuurlijk ook veel jonge queers op het Poolse platteland die juist door internationale samenwerking de mogelijkheid krijgen om tijdelijk naar het buitenland te gaan – een ervaring die voor velen essentieel is om een positievere blik op het leven te krijgen. Ik hoop dat Nederlandse autoriteiten en zustersteden hier rekening mee houden en blijven pleiten voor dialoog en kleinschalige workshops.”

Wil jij ook naar het buitenland?
“De staat heeft me nu officieel tweederangsburger gemaakt, maar ik ga niet weg. Dat is precies wat ze willen. Ik wil hier blijven en me uitspreken tegen onrecht en de schending van fundamentele mensenrechten.”

Nikita Szafranski (24) is non-binair, bi, intersekse en transgender en werkt als computerprogrammeur in Rzeszów.

Een groot aantal gemeenten in het oosten van Polen heeft zich omgedoopt tot ‘lhbt-vrije zone’, wat moet ik me daarbij voorstellen?
“Je moet het zien als een verklaring die zegt: ga weg met je enge ideologie die een gevaar vormt voor de ‘Traditionele Familie’. Om een voorbeeld te geven, de gemeente Ostrów Lubelski verklaart dat zij ‘kunstmatige problemen’ van lhbt's niet serieus nemen en er alles aan zullen doen om scholen te ‘behoeden voor de seksualisering van kinderen’ – doelende op zogenaamde ‘homopropaganda’. Ook wordt gezegd dat de Poolse onafhankelijkheid door ons in het gedrang komt.”

Waarom is dit homofobe sentiment sterker in het oosten van Polen?
“Die regio is veel conservatiever. Het zijn de plekken waar rechtse politici – van de regerende PiS-partij – verkiezingen winnen. Deze regio wordt ook wel de Eastern Wall genoemd. Al zijn er ook genoeg conservatieve lobbygroepen actief in het westen en midden van Polen.”

Jij leeft zelf in een ‘lhbt-vrije zone’. Wat deed het met je toen dit nieuws naar buiten kwam?
“Toen Gazeta Polska – letterlijk ‘Poolse krant’ – stickers met de tekst ‘lhbt-vrije zone’ naar haar lezers opstuurde, voelde ik me slecht en bang. Alsof iedere vorm van progressie binnen één dag gereduceerd werd tot nul door mensen aan de top. Het deed me denken aan de Judenfreie zones in nazi-Duitsland. Ik heb nog geluk, in zekere zin. Ik maak me vooral zorgen om jongeren die misschien nog in de kast zitten en geen netwerk van fijne vrienden om hen heen hebben: een positie waar de meesten van ons in hebben gezeten.”

Wat is de impact op je dagelijks leven?
“Die valt mee, maar vooral omdat ik bijvoorbeeld op mijn werk niet uit de kast ben. Ik had onlangs mijn coming-out bij mijn ouders. Dat ging goed, maar ik weet dat ik een uitzondering ben. Los van aartsconservatieve ouders, zijn er ook veel ouders in Polen die lhbt's op zich wel steunen, maar veel moeite hebben als het hun eigen kinderen betreft. Het is zo moeilijk om bij je geliefden niet jezelf te kunnen zijn. De ontwikkelingen in onze maatschappij maken dat verre van gemakkelijk en leiden in veel gevallen tot angsten en depressies.”

Discriminatie op basis van seksuele voorkeur is verboden in de Europese Unie. Wordt dat verbod nageleefd in Polen?
“Polen ziet zichzelf graag als ‘het laatste bastion van christelijke waarden’, wat dat ook moge betekenen. Extreemrechtse politici zeggen dat de ‘communistische’ EU ons een ideologie ‘oplegt’, dus ze hebben lak aan wat Brussel vindt. Daarnaast krijgen politieagenten geen goede anti-discriminatietraining en zijn er talloze gevallen van homofoob geweld dat in politierapporten wordt gebagatelliseerd, dus echt beschermd voel je je nooit. En van de regering moet je die bescherming al helemaal niet verwachten, zij gebruiken kwetsbare bevolkingsgroepen als zondebok.”

Is het lastiger geworden om je uit te spreken?
“Ik voel me juist meer gesterkt om met pro-lhbt-initiatieven mee te doen, zeker nu ik weet dat ik een accepterende familie heb. Na de aanval op pride-demonstranten in Białystok, zijn er bijvoorbeeld veel protesten geweest in steden die zich solidair tonen tegen queerfoob geweld. Dat geeft me moed.”

Bartosz Staszewski (29) is een prominente queer activist en documentairemaker uit Warschau. Hij maakte het fotoproject LGBT-Free Zones met jonge queers die leven in ‘lhbt-vrije zones’.

Je hebt borden opgehangen in gemeenten die zich ‘lhbt-vrij’ hebben verklaard. Waarom?
“Ik liep vorig jaar mee met de pride-mars in Białystok. Daar werden we belaagd door duizenden hooligans en ultranationalisten die stenen op ons gooiden. Ik was doodsbang. Dit was zo extreem, ik moest iets doen. Als reactie op het geweld werden er solidariteitsmarsen door het hele land georganiseerd, maar ik wil juist deze zones aankaarten, juist omdat dit een onzichtbare homofobe actie is. Ik heb entreeborden gemaakt, in deze zones geplaatst en vervolgens jonge queers uit die regio’s gevraagd te poseren met de borden als statement. Zij wonen in een regio waar ze niet welkom zijn.”

Wat merken deze jongeren ervan volgens jou?
“Hoewel het symboolpolitiek is, hebben we een groot probleem. Homofobie is een politiek instrument geworden. Geen politieke consensus à la ‘we willen je hier niet’ – dat waren we al gewend – maar een vrijbrief om geweld te gebruiken. Natuurlijk is er nog niet iets wezenlijks veranderd in de wet, maar de symboliek werkt bevriezend. Docenten vragen me bijvoorbeeld of ze nog wel over seksuele diversiteit moeten praten op school. Zeker in publieke functies bevinden queers zich op glad ijs.”

Wat merk jij er zelf van?
“Ik woon zelf gelukkig in Warschau, dus ik voel me enorm geprivilegieerd. Ik kán me uitspreken tegen homofobie en dat zie ik daarom ook als mijn plicht. Maar ik kom oorspronkelijk uit Lublin, dat nu een ‘lhbt-vrije zone’ is, dus vooral daar probeer ik de queer jeugd te ondersteunen. Hoewel ik en mijn familie doodsbedreigingen krijgen, heb ik het nog altijd beter dan de jonge lhbt's in de kleine dorpen. Zij zijn de echte helden.”

Nog even terug naar je fotoproject. De borden doen denken aan die over joden in de Tweede Wereldoorlog. Ik las dat die vergelijking vaker wordt gemaakt.
“Dat is niet voor niets. Tussen 1937 en 1939 maakten Poolse nationalisten ook borden met anti-joodse leuzen erop. In de buurt van Lublin heb je Majdanek – een Duits vernietigingskamp uit de Tweede Wereldoorlog. Ik kan me de geschiedenislessen goed herinneren, én wat het tragische eindstation van haat kan zijn. Bijna alle joden daar zijn vermoord. Na zo’n heftige gebeurtenis zouden we in Lublin het goede voorbeeld moeten geven op het gebied van respect en menselijke waardigheid. In plaats daarvan zijn we de bakermat van ‘lhbt-vrije zones’.”

Bestaan er in West-Europa misvattingen over de situatie in Polen?
“Hoewel ik achter de vergelijking met de Tweede Wereldoorlog sta, moet je niet denken dat we hier in getto’s wonen. De symboolpolitiek tast onze levens aan, maar het is vooral de Poolse regering die zwaar homofoob is. Uit onderzoek blijkt dat stukje bij beetje steeds meer Poolse burgers huwelijksrechten voor iedereen steunen.”

Hoe zie je de toekomst tegemoet als het zo doorgaat?
“Onze extreemrechtse regering verafschuwt ons en liberale en socialistische partijen zijn te klein om echt een verschil te maken. Het is ook nog een mogelijkheid dat we een ‘Polexit’ krijgen, in dat geval worden we helemaal richting Poetin gedreven. Het enige dat mogelijk werkt is druk blijven uitoefenen. Vooral politici in Europa moeten dapper genoeg zijn om te onderstrepen dat onze rechten mensenrechten zijn. Als de EU zich niet keihard uitspreekt voor onze rechten, zie ik de toekomst somber in.”

Is er geen reden voor hoop en optimisme?
“Absoluut wel: de nieuwe generatie. Omdat we in een tijd leven van social media, trappen jongeren niet meer in de kerk- of tv-leugen dat we pedofielen zouden zijn of een ‘regenboogplaag’ vormen, zoals de machtige aartsbisschop van Krakau beweerde. Jongeren geloven dat gewoon niet meer. En nog nooit waren Poolse queers zo verenigd en georganiseerd als nu. Onze pride-marsen verspreiden zich over het hele land, niet alleen in grote steden. 2019 was een moeilijk jaar voor ons, maar tegelijkertijd vonden er meer pride-marsen plaats dan ooit tevoren.”

* de lhbtq-gemeenschap wordt in Polen vanuit conservatieve hoek aangeduid als ‘lhbt’, zonder i, q of +. Daarom kiezen we in dit artikel consequent voor deze afkorting.

Het ontstaan van de ‘LHBT-vrije zones’

In februari 2019 pleitte de gemeente Warschau met een manifest voor de gelijke rechten van de queer gemeenschap en betere voorlichting over gender en seksuele oriëntatie. Het tegenovergestelde werd bereikt. Jarosław Kaczynski, partijleider van het conservatieve Recht en Rechtvaardigheid (PiS), bestempelde het manifest als anti-Pools en een bedreiging voor de christelijke familiewaarden. Zo moesten LHBT’s met hun handen afblijven van kinderen, met hun ‘masturbatielessen’. Zijn uitspraken sloegen in als een bom bij het electoraat. Hiermee was er een duidelijke zondebok voor zijn campagne voor de Europese verkiezingen, die hij overigens glansrijk won.

De aartsbisschop van Krakau – een man met macht – deed daar nog een schepje bovenop door te spreken van een “regenboogplaag” die Polen zou teisteren. De conservatieve krant Gazeta Polska deelde gratis stickers uit met de tekst ‘LHBT-vrije zone’. Als klap op de vuurpijl schreven lokale autoriteiten in Lublin een anti-manifest, de eerste resolutie om een Poolse gemeente ‘LHBT-vrij’ te maken. Inmiddels heeft bijna een derde van het land hun voorbeeld gevolgd.

Dit artikel verscheen voor het eerst op Winq.nl in juli 2020.