“Ik wil verhalen uit de queer geschiedenis vertellen”

Op 31 augustus staat er een bijzonder project op het programma bij Festival Oude Muziek Utrecht: de Utrechter Passion. Toporkest en -koor ĀRT HOUSE 17 verklankt die dag enkele impactvolle lijdensverhalen uit de queer geschiedenis op de ontroerende muziek van Bachs Johannes-Passion.

Op deze onwerelds mooie muziek besloot dramaturg Thomas Höft te breken met de traditie: in plaats van een compositie die focust op het lijdensverhaal van Jezus, vertelt deze nieuwe versie een aantal verhalen uit de queer geschiedenis. In vier delen neemt hij je mee langs de grootste homovervolging die Nederland gekend heeft in 1730 (de Utrechtse sodomieprocessen), een verhaal over gendergeweld in 1720, maar ook over recente gebeurtenissen als de schietpartij in een gay nachtclub in Orlando (2016) en de verschrikkelijke vervolgingen in Tsjetsjenië.

Het resultaat is een krachtige boodschap die vandaag gehoord moet worden. Een symbolische avond in de Grote Zaal van TivoliVredenburg om stil te staan bij het vaak onzichtbare lijden van queer personen door de geschiedenis heen, een manier om door middel van de geschiedenis naar het heden te kijken en onszelf een spiegel voor te houden. Meer info over het project is hier te vinden.

Winq sprak de bedenker van de Utrechter Passion, Thomas Höft. Hij vertelt over zijn eigen muzikale achtergrond, de totstandkoming van de Utrechter Passion en over de vier verhalen uit de queer geschiedenis, die voorbijkomen.

Wat kun je vertellen over je eigen (muzikale) achtergrond?

“Ik ben een schrijver met een grote liefde voor muziek. Daarom stelde ik me als kind al voor dat ik ooit teksten voor opera's zou schrijven. En zo is het eigenlijk gekomen. Ik heb libretti geschreven voor veel levende componisten, die zijn uitgevoerd op grote festivals zoals het Bregenz Festival en in belangrijke operahuizen zoals de Deutsche Oper Berlin en de Weense Staatsopera. Omdat ik vaak teleurgesteld was over de manier waarop regisseurs mijn toneelstukken opvoerden, begon ik zelf met regisseren, eerst alleen mijn eigen werken en later andere werken op het repertoire. En ik had het grote geluk om met fantastische muzikanten te werken die me kennis lieten maken met performances die zijn gebaseerd op historische gebeurtenissen. De belangrijkste was zeker de Oostenrijkse dirigent Nikolaus Harnoncourt, van wie ik 25 jaar lang dramaturg was.”

Hoe ben je op het idee gekomen voor de Utrechter Passion?

“De kwesties rond diversiteit en participatie rijzen overal - zelfs en vooral in schijnbaar gevestigde cultuurgebieden zoals de klassieke muziek. Vaak wordt de traditionele burgerlijke cultuur gezien als een bastion van conservatieve houdingen. Toch wordt vaak over het hoofd gezien dat juist de culturele niches lange tijd toevluchtsoorden en schuilplaatsen waren en zijn voor sociaal gemarginaliseerde groepen. Het enige is dat ze vaak niet worden opgemerkt, omdat ze zich vaak onder druk camoufleren om te assimileren. Zelf werk ik als kunstenaar al dertig jaar aan uitingen met een queer identiteit, op zoek naar manieren om ze zichtbaar te maken in het traditionele repertoire. In 2021 hebben we met het ensemble Ārt House voor Festival Oude Muziek Utrecht Bachs "Koffiecantate" als queer coming-outverhaal opgevoerd. Toen we daarna met artistiek leider Xavier Vandamme spraken over hoe goed dat werkt, om Bachs muziek onder een actuele referentie te plaatsen, vertelde hij me over de vervolgingen van homo's in Utrecht, die precies tijdens Bachs leven plaatsvonden. Dit moment was natuurlijk de beslissende inspiratie voor de Utrechter Passion.”

Hoe ben je tot de vier specifieke thema’s gekomen voor de Utrechter Passion?

“De zogeheten Utrechtse sodomieprocessen waren voor mij de aanleiding om verder te kijken naar verhalen van queer mensen in Bachs tijd. En daarbij stuitte ik op het schrijnende verhaal van de trans persoon Lagrantinus Rosenstengel, die in de tijd van Bach in Halberstadt in Pruisen werd geëxecuteerd omdat hij als trans persoon getrouwd was met een vrouw - in die tijd waren er geen namen voor iets dat werd beschouwd als onvoorstelbaar. Dit verhaal is zo dramatisch omdat een rechter tijdens het proces de doodstraf probeerde te voorkomen. Hij faalde vanwege het genadeloze edict van de Pruisische koning. Ik wilde me echter niet alleen concentreren op historische verhalen, maar laten zien dat vervolging en discriminatie van homo's vandaag de dag op veel plaatsen nog steeds gemeengoed is, maar dat dit vaak niet echt als zodanig wordt benoemd. Een bijzonder gruwelijk voorbeeld is de aanslag op de lhbtq-nachtclub Pulse in Orlando.”

De muziek die je gebruikt is gemaakt door Bach, zijn Johannes Passion. Normaal gesproken is Pasen de tijd van het jaar voor de Passion. Hoe denk je dat het publiek in een heel andere setting en tijd van het jaar op deze muziek zal reageren? 

“Wat heel belangrijk is: de hele christelijke inhoud van het Johannes-Passion wordt volledig vervangen. Er is geen Christus, geen Pilatus. Ook de teksten zijn nieuw geschreven, zodat het geheel niets meer met Pasen te maken heeft. Bach zelf deed overigens vaak hetzelfde: stukken die oorspronkelijk een spirituele inhoud hadden, overschreef hij met wereldlijke teksten, dit heet "muzikale parodie". Dat is precies wat ik hier doe. Maar de luisteraars zullen natuurlijk nog steeds de oude teksten horen in hun hoofd, omdat ze die zo goed kennen van zo'n beroemd stuk. Dat zorgt voor een heel bijzondere spanning. En idealiter horen ze na ons optreden ook de originele Johannes Passion op een heel andere, nieuwe manier.” 

Laatste vraag: welke boodschap wil je de luisteraars meegeven, met welk gevoel zou je willen dat ze weer naar huis gaan? 

“De verteller in de Utrechter Passion vat het op een cruciaal punt samen als hij terugdenkt aan de vele misdaden die zijn en worden gepleegd tegen homo's: ‘Het is gebeurd en het zal niet vanzelf eindigen.’ Het is onze taak ervoor te zorgen dat niemand een oogje dichtknijpt voor wat discriminatie kan doen. En het is heel belangrijk dat zelfs wij, in onze geconsolideerde positie in Centraal-Europa, de verworvenheden van gelijkheid niet als vanzelfsprekend beschouwen. We moeten ze verdedigen en we moeten degenen eren die met hun leven voor hen hebben betaald. Ik wil dat het publiek de avond met trots, moed en vastberadenheid verlaat.”

Meer weten over de Utrechter Passion? Kijk op de website van het Festival Oude Muziek Utrecht.

Aanbieding voor Winq-lezers

De Utrechter Passion vindt plaats op woensdag 31 augustus om 20:00 uur in de Grote Zaal in TivoliVredenburg, Utrecht. Een ticket kost € 39,--, maar let op: Winq-lezers krijgen 30% korting! Vermeld bij het bestelproces van je tickets deze actiecode: WINQ220831 en dan betaal je slechts € 23,40 voor een ticket. Bestellen doe je hier!

Coverbeeld: Georg Kroneis