Jan Kooijman: “Ik besteed mijn energie graag aan dingen die de wereld hopelijk mooier maken”

Een gesprek met Jan Kooijman is een verademing in deze tijden van crises en polarisatie. De oud-danser, acteur en presentator is één brok positieve energie; hij wipt tijdens het gesprek doorlopend op en neer in de luie leunstoel in het gezellige Haagse restaurant waar Winq hem spreekt. Kooijman springt van de hak op de tak: hij is een groot vat van anekdotes, herinneringen en bijzondere ervaringen – een van de privileges die een carrière van bijna een kwart eeuw in de spotlights met zich meebrengt.

Hij deelt vanaf zijn iPhone enthousiast beelden van de fotoshoot eerder die middag; de voormalige Scapino Ballet-ster zegt niet vaak ‘ja’ tegen fotosessies waarin dans centraal staat. “Ik heb zeker als het om dansscènes gaat een uitgesproken mening over welke kant het op zou moeten gaan. Ik vind het snel clichématig of kitscherig worden. En ik was lange tijd huiverig om mijzelf te blijven profileren als danser. Dat gevoel ben ik inmiddels kwijt.” De veertiger miste bij de fotosessie de routine van vroeger. “Maar tegelijkertijd werkt het hetzelfde als met schaatsen. Zodra het gevroren heeft, trek je je schaatsen aan en gá je gewoon weer.”

Tekst gaat verder onder foto.

Mallemolen van de media

Het is inmiddels veertien jaar geleden dat Kooijman besloot te stoppen met dansen bij Scapino Ballet, het Rotterdamse gezelschap waar hij toen bijna zijn halve leven aan verbonden was. Daarna volgden de jaren in de spotlights, als hunk Danny de Jong in GTST en als jurylid in RTL-hit So You Think You Can Dance. Maar ook die tijd ligt inmiddels ver achter hem: “Er staat nu een hele generatie op die mij niet meer kent uit die periode. Als ik nu word aangesproken op straat of in de sportschool, dan is het vooral vanwege de films die ik daarna maakte. Verliefd op Ibiza, Hartenstraat en Misfit 2 staan op grote streamingplatforms. Zeker Ibiza is een soort cultklassieker waar nog veel mensen plezier aan beleven.”

Hebben films niet gewoon een langere adem dan televisieprogramma’s? Hoe vaak kijk je nou oude tv-shows terug?
“Dat is waar. Maar Hij, zij, hen maak ik nu ook al zeven jaar. Dat is meer dan twee keer de periode dat ik in GTST speelde. Ik voelde mij niet altijd op mijn gemak in het hele circus dat dat deel van mijn carrière teweegbracht. Ik klaag daar niet over, want ik heb er toen bewust voor gekozen en ik heb daar geen moment spijt van. Maar ik heb wel geleerd dat ik van die mate van aandacht niet kan genieten. Ik voel me meer op mijn gemak bij kleinere programma’s zoals ik die nu maak.”

Je lijkt je bewust van die faam te hebben afgekeerd. We zien je alleen maar in beeld verschijnen als je iets aan te prijzen hebt: een programma, een film, een toneelstuk.
“Dat klopt. Ik heb een sterke mening en ik deel die graag met mensen als het verbonden is aan iets wat ik gemaakt heb. Maar de rest van de tijd deel ik mijn mening niet meer publiekelijk. Ik heb me bewust afgekeerd van de trend dat iedereen altijd maar óveral wat van vindt. Meningen bepalen in grote mate het nieuws, ik wil niet meer meedoen aan dat bizarre meningencircus. Ik ga nooit naar premières en zeg nooit ‘ja’ tegen talkshows tenzij er een directe aanleiding is. Ik deel ook nooit meningen op Twitter: als ik berichten plaats, gaat het over dingen die ik mooi vind.”

Ik herinner me niet dat je vroeger zo’n meningenmachine was.
“Dat viel ook echt wel mee. Maar ik heb natuurlijk een tijdje RTL Boulevard gepresenteerd: dan maak je wel deel uit van dat mechanisme. Inmiddels weten talkshows dat ze mij niet meer hoeven te bellen, ik ben volgens mij uit alle filofaxen verdwenen.”

Tekst gaat verder onder foto.

Snap je wel waarom andere mensen dat meningencircus in stand houden?
“Natuurlijk snap ik het: het levert geld op. De media draaien vooral om clickbait. Als ik jou nu vertel dat ik vier tepels heb, dan weet ik dat dat morgen op alle websites het best gelezen bericht van de dag is. En dan weet ik dat Johan Derksen daar morgenavond een mening over heeft en dat het een lang item is in RTL Boulevard en Shownieuws. Iedereen moet doen wat hij, zij of hen wil doen, maar ik besteed mijn tijd en energie liever aan dingen creëren die de wereld hopelijk een stukje mooier maken.”

Zijn wie hij/zij/hen wil

Kooijman maakte de afgelopen jaren vier seizoenen van het programma Hij, zij, hen – eerst in vaste dienst, sinds 2020 als freelancer. In de serie volgt hij een jaar lang jonge transgender personen en praat hij met hen over hun transitie. Wat maakt hen gelukkig, en tegen wat voor problemen lopen zij aan in het dagelijks leven? Het programma veranderde afgelopen seizoen van naam: Hij is een zij werd Hij, zij, hen. “Al sinds ik het programma overnam, bijna zeven jaar geleden, had ik mijn persoonlijke vraagtekens bij de titel”, zegt Kooijman daarover. “En die werden door bijna iedereen die we portretteerden in het programma bevestigd. Dus ik ben blij met deze nieuwe titel.” Een andere wijziging aan de formule: een drietal prominente trans personen – acteur Thorn de Vries, zanger Sam Bettens en Tweede Kamerlid Lisa van Ginneken – stond de deelnemers bij tijdens hun transitieproces, onder andere door hun eigen ervaringen met hen te delen.

Hoe ben je toentertijd bij het programma betrokken geraakt?
“Toen ik aan de slag ging bij de NPO, werd mij gevraagd of ik Hij, zij, hen wilde maken. Ik heb geen moment getwijfeld. Ik vind het een belangrijk onderwerp en goed om kijkers te laten zien hoeveel kracht en doorzettingsvermogen de mensen hebben die we portretteren.”

Voel je de behoefte om namens de queer gemeenschap de barricaden op te gaan?
“Ik ben zelf niet enorm activistisch aangelegd, maar ik vind het belangrijk dat zo’n programma wordt gemaakt. En ik help graag om het onderwerp onder de aandacht te brengen. We leven echter in een tijd waarin identiteitspolitiek hoogtij viert. Soms vind ik het best lastig om daarmee om te gaan, omdat ik als mens zelf niet heel gemakkelijk in een hokje te plaatsen ben.”

Profileer je jezelf als queer ally?
“Ik vind het een mooie en eervolle term, en als jij mij zo bestempelt, omarm ik dat graag. Maar ik weet dat er binnen de lhbtq-gemeenschap ook mensen zijn die het minder passend vinden dat ik als witte, 41-jarige cis man een programma over transgender mensen maak. Ik begrijp dat, en alleen al om hen te respecteren zal ik zelf niet zo snel pronken met zo’n mooi compliment dat je maakt. De tv-programma’s die ik de laatste jaren maak in Nederland, vertrekken allemaal vanuit een intrinsieke nieuwsgierigheid naar de mensen die ik spreek. Zo ook Hij, zij, hen.”

Je gelooft erg in kernwaarden en respect naar anderen toe. Is dat ook iets dat je bewust aan je dochters meegeeft?
“Ja. Omdat ik oprecht geloof dat dat een les is waar je op lange termijn veel aan hebt. We proberen onze twee dochters bewust een aantal belangrijke zaken bij te brengen. Wees altijd vriendelijk tegen mensen – tenzij ze stom tegen jou doen, je hoeft geen Jezus te zijn. Maar treed de wereld in principe altijd vriendelijk, sociaal en respectvol tegemoet, want dan doen mensen dat bij jou ook sneller. We praten er aan tafel vaak over dat iedereen moet kunnen zijn wie hij of zij of hen wil zijn. En de allerbelangrijkste boodschap is denk ik: niets is gek. Ik kan er zo slecht tegen dat we in Nederland altijd alles maar gek vinden. Als iemand met pimpelpaars haar en een gouden string over straat wil lopen, láát die persoon lekker. Daar hóéf je niets van te vinden. Leven en laten leven. Wat zou de wereld mooi zijn als iedereen dat eens wat meer probeerde te doen.”

Is dat ook de boodschap die jij van je ouders meekreeg?
“Ik kom uit een liberaal, open nest. Ik ben altijd opgevoed met de gedachte dat je van iedereen mag houden en dat alles kan. Dat was ook de grondhouding in de danswereld waar iedereen een open blik heeft, over alles.”

Is dat ook de reden dat je nu zo’n ally bent?
“Misschien. Wederom, dat is geen eretitel die ik mijzelf snel zou geven, maar ik heb mij altijd erg verbonden gevoeld met de queergemeenschap. In de danswereld was ik met veel queer personen, mijn ouders hadden heel veel gay vrienden. Ikzelf ook. En ik heb mij ook altijd al anders dan anderen gevoeld. Misschien zit daarin de herkenning. Ik ging op jonge leeftijd dansen, daarmee scheid je jezelf als jongen automatisch van alles wat de norm vormt.”

Shakespeare van de dans

Na de lagere school schreef de Rotterdamse puber zich in voor de havo voor Muziek en Dans. Toen Kooijman in de tweede klas zat, overleed op 54-jarige leeftijd Rudolf Nureyev. De jongen uit het Russische Irkoetsk, gold als een van de grote artistieke talenten van de Sovjet-Unie. In 1961 vroeg hij tijdens een tournee door het westen asiel aan in Frankrijk; hij danste op alle continenten op de grootste en meest gezaghebbende podia. Nureyev maakte, zeker na zijn vlucht uit Rusland, geen geheim van zijn queer-zijn. Hij onderhield – vrij publiekelijk – relaties met zowel mannen als vrouwen. In 1993 overleed hij aan de gevolgen van aids. In de solovoorstelling waarmee Kooijman vanaf februari door het land trekt, speelt de acteur zijn collega in de laatste fase van zijn leven. Nureyev is stervende en realiseert zich dat La Bayadère waarschijnlijk het laatste ballet is dat hij ooit zal regisseren.

Wat is jouw connectie met Nureyev?
“Er waren in de twintigste eeuw drie iconische dansers die in de annalen voortleven: Vaslav Nijinsky, Michail Barysjnikov en Nureyev. Je zou hem de Shakespeare van de danswereld kunnen noemen. In de lessen dansgeschiedenis leerden we alles over hem – in mijn eerste schooljaren leefde hij nog. Los van zijn dramatische dood, heeft Nureyev een geweldig leven geleid. Hij is letterlijk geboren in een rijdende trein. Daarna liep hij over naar het westen – een verhaal waar je een geweldige Koude Oorlog-thriller van kan maken – en vervolgens laafde hij zich aan een jetsetleven waar jij en ik alleen maar van kunnen dromen.”

Tekst gaat verder onder foto.

Toch is dat niet het leven waar het stuk zich op focust.
“Nureyev had een enorm ego en een sterke persoonlijkheid. Veel mensen legden dat uit als arrogantie. Hij had iets hards, wat niet vreemd is gezien zijn voorgeschiedenis. In Rusland werden talenten gedrild met de stok: bek houden, luisteren en doen wat wij zeggen. En opeens vond hij in Frankrijk vrijheid en werd hij door alles en iedereen geadoreerd – hij voelde zich God’s gift to mankind. In het stuk laten we hem zien als hij op zijn kwetsbaarst is. Hij repeteert zijn laatste ballet met twee jonge dansers en realiseert zich vooral wat hij niet meer kan, wat hij kwijt is. Hij heeft geen enkele zekerheid meer in het leven. Dat is voor een toneelstuk een prachtig uitgangspunt.”

Je lijf verraadt nog niets van een heftig dieet om de uitgemergelde Nureyev te spelen.
“Het wordt een raamvertelling: aan de hand van dat repetitieproces duiken we terug in belangrijke episodes uit zijn leven. Ik speel dus niet anderhalf uur lang een gebroken man.”

Dans je zelf ook in de voorstelling?
“Ik sta sowieso op een podium met twee dansers. Maar het zou iets potsierlijks hebben als ik zou denken dat ik kan dansen zoals Nureyev dat kon. Ik ben geen klassiek danser, ik ben heel anders getraind dan hij. Maar ik snap natuurlijk wel bepaalde bewegingen beter dan een acteur zonder dansopleiding: de basishoudingen ken ik wel.”

Hoe groot gaat de rol van aids zijn in de voorstelling?
“Heel groot, want het betekende het einde van zijn leven. Hij was ontzettend grenzeloos in alles, ook in het opdoen van ervaringen in de liefde en met seks. Maar daarnaast was het ook bijzonder dat hij al in die tijd zo uitgesproken was over zijn ziekte.”

Heb je een persoonlijke connectie met dat onderdeel van het verhaal?
“Ik ben een paar jaar ambassadeur geweest van Dance4Life, dat zich inzet voor de verspreiding van kennis over hiv en aids. In die periode heb ik veel over de ziekte geleerd. En ik ben een kind van de jaren tachtig en negentig, toen het zeker in de cultuurwereld een dominant onderwerp was. Het maakte diepe indruk toen mensen als Freddie Mercury en Nureyev opeens kort na elkaar overleden. Ook in de danswereld kende ik een paar jongens die ziek waren. Ik herinner me nog dat ik bij een dansgezelschap zat met een danser in Rotterdam die hiv-positief was. Die mocht nooit op blote voeten dansen, zo bang was iedereen voor de wondjes die hij eventueel aan zijn voeten zou hebben.”

Waar sta jij eigenlijk in de discussie of hetero, cis mannen queer personages zouden mogen spelen?
“Acteren gaat om je verplaatsen in de ander: kan je genoeg empathie opbrengen om geloofwaardig iemand neer te zetten die je in het echte leven niet bent? Ook hier moeten we wat mij betreft af van hokjesdenken, identiteitspolitiek en typecasting. Ik denk dat een gay acteur heel goed een heterorol kan spelen – kijk maar naar Jeroen Willems, Marcel Musters, Hans Kesting – én omgekeerd. Maar ik snap ook de frustratie vanuit de queergemeenschap als interessante queer rollen worden gespeeld door cis mannen. Aan de andere kant: niet iedere acteur die een vader speelt, hoeft zelf kinderen te hebben. Terwijl ik geloof dat het hebben van kinderen ook heel bepalend is voor de vorming van je identiteit.”

Hoe ontspring je die hokjesdans?
“Dat weet ik niet, echt niet! Er wordt sowieso veel te veel op uiterlijk gekozen en op fysieke eigenschappen getypecast. Zodra een vrouwelijke acteur dik is, wordt ze bijna altijd gecast als ‘de vrolijke dikkerd’. Iemand met een migratieachtergrond mag vaak komen opdraven als ‘de crimineel’. Ikzelf kan me maar lastig ontworstelen aan het imago van ‘de hunk’ in een romantische komedie.”

Tekst gaat verder onder foto.

Ik kan me voorstellen dat deze voorstelling bovengemiddeld veel queer publiek trekt.
“Ja, prima toch?! Supergezellig, een zaal vol queers!”

Je zei de wereld een stukje mooier te willen maken. Zou je dit bijzondere verhaal niet ook willen ontsluiten voor mensen die minder met het onderwerp hebben?
“Ik heb liever dat de zaal vol zit met allemaal mensen uit de lhbtq-gemeenschap die écht geïnteresseerd zijn in mij of het onderwerp. Ik snap wat je zegt. En ja, ik heb die behoefte om de wereld een beetje te veranderen en mensen nieuwe inzichten te geven. Maar uiteindelijk gaat het erom dat je mensen weet te raken. Deze voorstelling gaat de mensen bereiken die het moet bereiken, namelijk de mensen die een kaartje kopen.”

Jan Kooijman is not t/m 19 mei te zien in theatervoorstelling Nureyev.

Beeld: Meis Belle Wahr & Jip Merkies / styling: Lotte Wierenga / grooming: Jan Fuite